Het interview

Interview in “Stentor”, gepubliceerd vorige Zaterdag

Richard Gill heeft met het weerleggen van statistisch bewijs al twee medische seriemoordenaars vrij gekregen, onder wie Lucia de Berk. © Rob Voss

Deze Apeldoornse wetenschapper redt onschuldige zusters uit de gevangenis: ‘De mens wil helaas niet in toeval geloven’

Wetenschapper Richard Gill uit Apeldoorn zorgde er mede voor dat Lucia de Berk werd vrijgesproken. Datzelfde kreeg hij voor elkaar bij een vergelijkbare zaak in Italië en nu gaat hij voor de hattrick in Engeland. Wat drijft hem? 

Anne Boer 28-05-22, 08:00

Pure wetenschappelijke nieuwsgierigheid, dat is wat hem drijft, zegt de internationaal vermaarde wiskundige Richard Gill uit Apeldoorn. Als expert op het terrein van statistieken werkte Gill (70) voor het Openbaar Ministerie en het Internationaal Strafhof. Bijna zes jaar is hij gepensioneerd en staat hij te boek als emeritus professor in de statistiek aan de Universiteit Leiden.

Met zijn kennis over het gebruik van statistieken heeft hij vanuit zijn werkkamer de onschuld kunnen aantonen van twee verpleegkundigen die waren veroordeeld voor seriemoorden: de Nederlandse Lucia de Berk en de Italiaanse Daniela Poggiali. Nu zet hij zich in voor de vrijlating van verpleegkundige Ben Geen uit Engeland.

Klinkklare onzin

Alle drie zouden tijdens hun werk patiënten hebben gedood. Lucia de Berk werd zelfs veroordeeld voor zeven moorden. De bewijslast was vooral gebaseerd op statistieken. Als Lucia werkte, zouden er meer patiënten overlijden dan tijdens de diensten van haar collega’s. Het bleek klinkklare onzin, zoals Gill het fijntjes verwoordt. ,,Kwestie van roddel en achterklap, zoeken naar een zondebok om de reputatie van het ziekenhuis te redden en aannames, terwijl er helemaal geen moord is gepleegd.’’

Quote

De mens wil helaas niet in toeval geloven, we willen een oorzaak hebben. Daarom geloven we ook in duivels en goden

Statistisch bewijs speelt een grote rol in onderzoek, ook naar seriemoordenaars in de medische wereld. ,,Maar dan moet je de cijfers wel goed interpreteren’’, vindt Gill. ,,Als er ogenschijnlijk veel mensen overlijden in een ziekenhuis, moet je eerst goed kijken naar de oorzaak. Zijn er misschien meer patiënten dan anders? Zijn ze zieker dan in andere perioden? Is de methode van registreren aangepast? Zijn er wijzigingen in de staf? Als je meteen kijkt welke verpleegkundige aanwezig was, sla je bovendien de belangrijkste vragen over: is er sprake van moord of is het medisch falen of zelfs natuurlijk overlijden?’’

Dat raakt volgens Gill meteen aan een ander pijnlijk punt. ,,Een ziekenhuis is een plek waar mensen doodgaan, maar vaak is de doodsoorzaak niet duidelijk. Dat kan leiden tot clusters van verdachte overlijdens. Je moet wel weten welke doden je telt, anders zoekt de politie bewijs voor beweringen.’’

Gepassioneerd

Volgens Gill moet je altijd in gedachten houden dat er een goede, onschuldige reden kan zijn voor een gebeurtenis. ,,Kijk vooral hoe vaak iemand werkt. Fulltime verpleegkundigen maken meer doden mee dan parttimers. Als iemand fulltime werkt en ook nog gepassioneerd bezig is met haar of zijn vak, is de kans nog groter dat die persoon aanwezig is als iemand overlijdt, dan iemand die een paar dagen per week werkt of strikt de uren werkt die in het rooster staan.”

Wetenschapper Richard Gill. © Rob Voss

Nooit mag je volgens hem een rare samenloop van omstandigheden uitsluiten. ,,Die gebeuren, ook zonder moord. Beroemd is het voorbeeld van een Amerikaans stel dat op één dag in twee verschillende loterijen de hoofdprijs won. Hoe groot is de kans dat zoiets gebeurt? Het gebeurde toch echt. De mens wil helaas niet in toeval geloven, we willen een oorzaak hebben en zoeken een zondebok. Daarom geloven we ook in duivels en goden.’’

Liefde

Richard Gill is geboren in Engeland. Zijn vader was ook wetenschapper. De liefde brengt hem in 1974 op 23-jarige leeftijd naar Nederland. Hij is zes jaar eerder op vakantie als een blok gevallen voor een dochter van een Nederlandse vriend van zijn vader. Beide vaders werken voor Wavin uit Hardenberg. Na wat omzwervingen belandt Gill begin jaren 80 in Apeldoorn, om er nooit meer weg te gaan. Hij woont in een oud herenhuis, in een zee van weelderig groen. Dit was het ouderlijk huis van zijn vrouw. Om financieel het hoofd boven water te houden, werkt hij extra hard om snel carrière te kunnen maken.

De medische wereld komt al vroeg op zijn pad. Na een studie wiskunde in Cambridge promoveert hij op onderzoek naar de vraag hoelang kankerpatiënten bij bepaalde behandeling overleven. Zijn rekenmethode blijkt een uitkomst en wordt inmiddels ook op andere terreinen toegepast. ,,Het kwam toevallig op mijn bord. Ik had geen onderwerp en mijn promotor haalde dit onderwerp uit zijn la. Het heeft veel impact gehad en de methode wordt nog massaal gebruikt.’’

Heksenjacht

Zijn vrouw, die historicus is, wijst hem al in een vroeg stadium op de zaak Lucia de Berk, die later veroordeeld zou worden voor zeven moorden in een ziekenhuis. ,,Zij sprak van een heksenjacht en wilde dat ik ernaar keek, zeker toen het ook een heksenproces werd, zoals ze dat noemde. Ze wees me erop dat statistiek als bewijs werd gebruikt en ik er dus wel iets van zou moeten vinden. Ik wilde niet. Er waren al ervaren statistici bij betrokken, ook mensen die ik kende.’’

Lucia de Berk reageert blij na haar vrijspraak © anp

Toen er in 2006 een boek over deze zaak verscheen, ging Gill overstag. ,,Ik werd door een collega op het boek gewezen. Ik wist werkelijk niet wat ik las, was er echt ondersteboven van. Voor mij was zonneklaar dat het vonnis niet deugde en de rechters de cijfers verkeerd hadden geïnterpreteerd.’’ 

De rest is geschiedenis. Gill hielp aantonen dat de cijfers de beschuldiging niet konden onderbouwen en Lucia werd na 6,5 jaar onterechte celstraf in 2010 volledig vrijgesproken.

Poggiali

Als hij in 2014 over een gelijksoortige situatie in Italië leest, besluit hij direct weer in actie te komen. Dit keer wordt een verpleegkundige (Daniela Poggiali) verdacht van zestig moorden. Gill belt zijn collega Julia Mortera van de Roma Tre-universiteit en samen bieden ze hun hulp aan. Met succes, ook deze verpleegkundige is na een eerdere veroordeling tot levenslange gevangenisstraf sinds oktober op vrije voeten.

Statistiek is de wetenschap en de techniek van het verzamelen, bewerken, interpreteren en presenteren van gegevens. Statistische methoden worden gebruikt om grote hoeveelheden gegevens – bijvoorbeeld over het koopgedrag van mensen, de huizenmarkt of het aantal doden in de zorg – om te zetten in bruikbare informatie.

,,De statistiek in deze zaak was totaal amateuristisch, het deugde niet. De aanklagers beweerden dat er meer sterfgevallen waren als Daniela werkte. Tot het moment dat ze werd gearresteerd: toen daalde het plotseling. Wij ontdekten dat het sterftecijfer bij alle personeelsleden hoog was. Daniela was vaak al voor het begin van haar ingeroosterde dienst aanwezig en bleef vaak ook nog helpen nadat haar dienst voorbij was. Daardoor was ze vaker aanwezig als een patiënt stierf. Dat het aantal doden daalde nadat Daniela werd gearresteerd, is simpel te verklaren. Het nieuws over de ‘moordzuster’ was breed uitgemeten in de media. Als gevolg daarvan trok het ziekenhuis minder patiënten. Minder patiënten betekent ook minder sterfgevallen.’’

Lastige kluif

Gill doet nu onderzoek naar de zware beschuldigingen tegen de Engelse verpleegkundige Ben Geen. Dat gebeurt op verzoek van zijn advocaat. Het is vooralsnog een heel lastige kluif, vooral omdat het rechtssysteem in Engeland anders in elkaar zit. Opnieuw is Gill ervan overtuigd dat de verdachte geen moorden heeft gepleegd en dat het recht moet zegevieren.

Uit deze zaken heeft hij belangrijke lessen getrokken die hij wil overbrengen aan iedereen die wereldwijd betrokken is bij de rechtspraak, van advocaten tot rechters en van officieren van justitie tot juryleden. Samen met andere experts schrijft hij een handleiding hoe statistiek in de rechtbank kan worden gebruikt, met name bij strafprocessen tegen zogeheten seriemoordenaars in de gezondheidszorg. Dat gebeurt onder supervisie van het gezaghebbende instituut Royal Statistical Society. Het boek moet later dit jaar verschijnen.

Quote

Je kunt aannemen dat een hond vier poten heeft, maar niet dat alles met vier poten een hond is. Als op die manier naar Lucia was gekeken, was ze nooit veroordeeld

Richard Gill

De boodschap die hij heeft, is in hoofdlijnen simpel: gebruik statistische gegevens pas als je je ervan hebt verzekerd dat ze kloppen en gebruik ze goed. ,,Benoem alle factoren. Trek niet te snel conclusies. Vraag onafhankelijke experts om hulp. Onderzoek alle mogelijkheden.’’ Volgens Gill is niet alleen expertise van professionals nodig, maar ook dat rechters en advocaten worden geschoold in een goede interpretatie van statistieken.

Vier poten

Hij geeft een simpel voorbeeld. ,,Je kunt aannemen dat een hond vier poten heeft, maar niet dat alles met vier poten een hond is. Je mag aannemen dat iemand uit Peru Spaans spreekt, maar niet iedereen die Spaans spreekt komt uit Peru. Als op die manier naar Lucia was gekeken, was ze nooit veroordeeld.’’

Kenmerkend vindt Gill dat de verdachten die hij hielp, allemaal opvallende mensen zijn. Ze werkten hard, hadden een duidelijke mening, stootten daardoor waarschijnlijk ook leidinggevenden voor het hoofd en eindigden uiteindelijk als zondebok. ,,Het heeft me echt getroffen hoeveel ze gemeen hebben. Ben Geen wilde legerarts worden en was enorm gedreven in zijn werk. Hij zag zijn werk als meer dan een baan en deed veel extra als het kon. Hij botste ook met managers omdat het ziekenhuis voortdurend tegen grenzen aanliep.’’

Strafhof

Als expert op het terrein van statistieken werkte Gill ook voor het Openbaar Ministerie (moordzaak Tamara Wolvers) en het Internationaal Strafhof (moordaanslag president Libanon). Inmiddels is hij al bijna zes jaar gepensioneerd, maar tijd om zich te vervelen, heeft hij niet. Er ligt nog voor jaren werk op zijn bordje. Puzzels die hij graag helpt oplossen. 

Daarnaast zijn er veel onderwerpen waar hij graag in zou willen duiken, zoals de geruchtmakende Deventer moordzaak, die hem al jaren mateloos intrigeert. ,,Ik houd het nog steeds voor mogelijk dat de veroordeelde Ernest Louwes onschuldig is. Met name de dna-sporen op de blouse van de vermoorde weduwe vind ik interessant. Dna is ook statistisch bewijs en statistiek vertelt ons hoe je met onzekerheden moet omgaan. Er zijn inmiddels nieuwe moleculairbiologische methoden om veel meer uit een spoor te halen.’’

Omtzigt

Gill helpt Kamerlid Pieter Omtzigt met het analyseren van data over uithuisplaatsingen als gevolg van het toeslagenschandaal. ,,We maken een tijdlijn om oorzaak en gevolg in beeld te krijgen. Ik heb dus eigenlijk helemaal geen tijd meer om nog meer verpleegkundigen achter de tralies vandaan te halen’’, zegt hij met een glimlach.

Kamerlid Pieter Omtzigt. © ANP

Als er toch weer een zaak van een vermeende moordzuster op zijn pad komt, zal hij waarschijnlijk moeilijk ‘nee’ kunnen zeggen. Hij geniet van het puzzelen en wil voorkomen dat het leven saai wordt. De tekst op de achterkant van zijn trui spreekt wat dat betreft misschien wel boekdelen: ‘Keep calm, en deze opa lost het wel op’. Want ja. Gill, vader van drie kinderen, is opa en zijn vijf kleinkinderen logeren graag bij hem en zijn vrouw in Apeldoorn.

Julia-Lynn

Een van de vele puzzels die hem al jaren bezighoudt en soms zelfs uit zijn slaap haalt, moet hij van zichzelf oplossen: de zaak José Booij, die achttien jaar geleden werd geconfronteerd met de uithuisplaatsing van haar zes weken oude baby Julia-Lynn. 

,,Een onvoorstelbaar en afschuwelijk verhaal. Zij is vermalen door het systeem en daar compleet aan onderdoor gegaan. Ik ben het contact met José verloren, maar nog steeds in het bezit van een doos met persoonlijke spullen van haar, zoals kindertekeningen, diploma’s, dagboeken en krantenknipsels over haar strijd voor haar kind tot de hoogste rechtsorganen in Nederland en Europa aan toe. Wellicht leeft Julia-Lynn nu onder een andere naam en wellicht weet ze haar geboortenaam niet eens. Ik wil dat ze weet wie haar moeder is. Dat die nooit heeft opgegeven. Daar heeft ze recht op. Ik hoop haar ooit te vinden en de spullen van haar moeder te kunnen geven. En weet je, ook deze vrouw is een bijzonder mens, anders dan anderen.’